Encyklopedia

System monetarny w cesarstwie rzymskim

Od panowania Dioklecjana do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego 

Dioklecjan w 294 r. wprowadził nowy system monetarny:

• aureus — moneta złota, 5,45 g
• argenteus — moneta srebrna, 3,42 g (16 argenteusow = 1 aureus)
• „wielki” follis — moneta miedziana z dodatkiem 5% srebra, 10,23 g (5 „wielkich” follisów = 1 argenteus)
• follis z corona radiata („nowy antoninian”) — moneta brązowa, 3,89 g (2 follisy z corona radiata = 1 „wielki” follis; od 301 r. 4 follisy z corona radiata = 1 „wielki” follis)
• follis z wieńcem laurowym — moneta brązowa, 1,94 g (2,5 follisa z wieńcem laurowym = 1 follis z corona radiata)

Od czasów Dioklecjana ceny i płace podawano w denarach (2 denary = 1 follis z wieńcem laurowym), ale nie były wybijane monety o wartości 1 denara. Czasami w roli tych monet stosowano dawne denary i semisy pochodzące z III w. i starsze, ale najczęściej tak ustalano ceny i płace, aby zawierały one parzystą liczbę denarów.

Ponadto za Dioklecjana zniesiono prawa miast do bicia własnych monet.

Po ustąpieniu Dioklecjana i za Konstantyna Wielkiego:

• aureusy zostały zastąpione przez solidy — monetę złotą o wadze 4,54 g,
• wprowadzono monety złote o wartościach 3/8, 1/3, 1/2, 1 1/2, 2, 3, 4 1/2 i 9 solidów,
• wprowadzono miliarens — monetę srebrną, 4,54 g,
• wprowadzono silikwę — monetę srebrną, 3,41 g,
• wycofano follisy brązowe i zmniejszono wagę follisa „wielkiego” do 1,5 g (1% srebra).

Po śmierci Konstantyna Wielkiego:

• wprowadzono semiss — monetę złotą o wadze 2,27 g wartości 1/2 solida,
• wprowadzono tremiss — monetę złotą o wadze 1,51 g wartości 1/3 solida,
• wprowadzono maiorinusa — monetę miedzianą z 2,5%–3,5% srebra o wadze 5,45 g, monetę tę wybijano do czasów Teodozjusza Wielkiego,
• wprowadzono centenionalisa — monetę miedzianą z 2% srebra o wadze 2,72 g, monetę tę wybijano do czasów Teodozjusza Wielkiego,
• wprowadzono na kilka lat za panowania Juliana Apostaty „dużego” follisa — monetę miedzianą z 5% srebra o wadze 8,5 g (nie jest znana jej wartość w stosunku do innych monet — można przypuszczać, że jej wartość miała być zbliżona do wartości „wielkiego” follisa za Dioklecjana, czyli skoro wtedy za złotego aureusa dawano 80 „wielkich” follisów, to za Juliana miano za solida dawać około 80 „dużych” follisów),
• wprowadzono w 383 r. minimusa — monetę brązową o wadze około 1 g,
• zaczęto używać „follisów” — zapieczętowanych worków z minimusami odpowiadających określonej liczbie monet złotych lub srebrnych (wraz z inflacją rosła waga follisów i spadała liczba monet złotych oznaczających równowartość),
• ceny i płace od wprowadzenia minimusa podawano w tych monetach (lub w solidach przy większych sumach).

Przeliczniki wartości monet w tym okresie:

• 1 solid = 2 semissy = 3 tremissy = 18 miliarensów = 36 silikw,
• 1 maiorinus = 2 centenionalisy = 4 minimusy.

Nie istniał stały przelicznik pomiędzy powyższymi systemami (monet srebrnych i złotych oraz brązowych) — wynikało to z polityki władz Cesarstwa, które utrzymywały stałą wartość monet srebrnych i złotych (poprzez ścisłe sterowanie ich emisją), a do dużej inflacji dopuszczały w przypadku monet brązowych. Np. w 445 r. cesarz Walentynian III zarządził, żeby wymieniacze monet skupowali od mieszkańców Cesarstwa solidy płacąc 7000 minimusów za solida, a skarbiec Cesarstwa miał je od nich odkupywać po 7200 minimusów za solida. Takie ilości minimusów (7000 minimusów ważyło 7 kg) powodowały, że przy transakcjach posługiwano się „follisami” — np. jeśli „follis” ważył 1 librę (327,45 g), to zawierał 320 minimusów (minimus ważył odrobinę więcej niż 1 g), a zatem wymieniacz monet musiał dać za solida 21 takich worków i dorzucić 280 minimusów luzem, a od urzędników skarbowych otrzymałby 22 takie worki i 160 monet luzem, ale prawdopodobnie posługiwano się także „follisami” o masach stanowiących wielokrotności i podwielokrotności libry.