Encyklopedia

Mennice w Polsce

Początki polskiego mennictwa sięgają drugiej połowy X w., kiedy Mieszko I założył pierwszą mennicę. Owa tzw. mennica książęca ulokowana była w ośrodku władzy polskiego księcia, najpierw w Gnieźnie, później w Krakowie. W czasach Bolesława Chrobrego poza tą mennicą centralną funkcjonowała także druga książęca mennica wrocławska, ulokowana na Ostrowiu Tumskim. Nie jest do końca pewne w ilu miejscach lokowały się mennice książęce we wczesnośredniowiecznej Polsce, aczkolwiek przyjmuje się, że do rozbicia dzielnicowego było ich kilka - na pewno Kraków, Wrocław, Płock, Gniezno.

Pierwsze mennice prywatne powstały w Polsce za sprawą palatyna Sieciecha, który umiejscowił je w swych włościach. Jedna najprawdopodobniej znajdowała się pod Kruszwicą, druga pod Krakowem.

1764-1916 

Po latach wojen na tron polski 6 września 1764 wybrany został Stanisław August Poniatowski, którego koronacja miała miejsce 5 listopada 1764 roku. W momencie objęcia tronu przez Poniatowskiego w Rzeczpospolitej panował chaos monetarny od czasu wojen szwedzkich. Skomplikowane stosunki pieniężne powodowały upadek gospodarczy kraju i zanik handlu, co powodowało odpływ dobrej monety za granicę. Dodatkowo kraj zalewany był fałszywą monetą srebrną i złotą króla pruskiego Fryderyka Wielkiego. Sejm elekcyjny zobowiązał króla do uruchomienia nowej mennicy i bicia dobrej monety na mocy pacta conventa art. 45. W ten sposób powstała Mennica Warszawska, której spadobierczynią jest dzisiejsza Mennica Polska. Dokonano reformy monetarnej, za podstawę przyjęto grzywnę kolońską (233 g) i przyjęto nowy polski system monetarny związany z niemieckim, jednak bez uwzględnienia pruskich stosunków monetarnych. Bicie złotych monet przyjęto wg wzorców holenderskich.

Monety polskie bite za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dzieli się na:

• monety koronne z Mennicy Krakowskiej (1765-1768) i Warszawskiej (1765-1795),
• monety toruńskie z Mennicy Toruńskiej (1764-1765),
• monety gdańskie z Mennicy Gdańskiej (1764-1767, 1793),
• monety lenne kurlandzkie z Mennicy Mitawskiej (1739-1740, 1763-1769, 1769-1795).

Dodatkowo planowano także bicie monet litewskich w Mennicy Grodzieńskiej oraz koronnych w Mennicy Elbląskiej, lecz nie zostały one zrealizowane. Mennice te były zamykane w miarę kurczenia się obszaru Rzeczpospolitej i kolejnych rozbiorów.

Mennica Gdańska działała ponownie w latach 1808-1812 po zajęciu przez wojska napoleońskie, czemu sprzyjał rozwój handlu w mieście stanowiącym bazę dla wojska. Ponownie zamknięta przez władze pruskie w 1813. W latach 1810-1815 działała także Mennica Warszawska bijąca monety Księstwa Warszawskiego, zamknięta po utworzeniu Królestwa Kongresowego. W 1813 w twierdzy Zamość oblężonej przez wojska rosyjskie gen. dywizji Maurycy Hauke polecił bić monety dla opłacenia zaległego żołdu, jednak wszystkie stemple i urządzenia mennicze zostały zniszczone przed Swoją monetę biło też Wolne Miasto Kraków w 1835 w mennicy cesarskiej w Wiedniu, posługujące się monetą Królestwa Kongresowego pomimo prawa bicia monety na mocy ustaleń Kongresu wiedeńskiego. W latach 1815-1835 w Królestwie Kongresowym bito monety w Mennicy Warszawskiej zgodnie z konstytucyjnym do tego prawem, wg nowego systemu monetarnego, w okresie powstania listopadowego monety bito na tych samych wzorach z usunięciem carskiego orła, dodatkowo partia monet powstała w Mennicy Petersburskiej. Mennica Warszawska działała w czasach zaborów, ale jej znaczenie stopniowo malało.

Kolejne monety były bite przez zaborców:

• w latach 1774-1777 i w 1794 w zaborze austriackim monety z węgierskiej Mennicy Smolnik i Wiedeńskiej,
• w zaborze pruskim w latach 1796-1798, 1801, 1816-1818 monety pochodziły z mennic Berlińskiej, Wrocławskiej i Królewieckiej, dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego pochodziły z mennic Berlińskiej i Wrocławskiej,
• w latach 1832-1864 po upadku powstania listopadowego ograniczono autonomię Królestwa Kongresowego i nastąpiła stopniowa rusyfikacja polskiego systemu monetarnego, monety pochodziły z Mennicy Warszawskiej lub Petersburskiej.

Ostatnią monetą z prawidłowo wybitą datą była kopiejka z 1864 z Mennicy Warszawskiej, a 5 października 1867 roku mennicę tę zamknięto, a urządzenia przewieziono do Petersburga. W latach 1864-1916 nie wybito ani jednej monety w Polsce przeznaczonej dla Polski (w latach 1864-1867 w Mennicy Warszawskiej bito monety z datą 1840 aż do jej zamknięcia).