Encyklopedia

LEGENDY I WYOBRAŻENIA NA MONETACH CESARSTWA RZYMSKIEGO

Z racji najczęściej bardzo rozbudowanych napisów i różnorodnych przedstawień, rzymska moneta imperialna, szczególnie okresu Wczesnego Cesarstwa, jest bardzo cennym źródłem informacji, nie tylko dla dziejów ekonomicznych, lecz także historii politycznej i militarnej, zagadnień społecznych czy kulturalnych.
Pieniądz okresu Cesarstwa nosił z reguły na awersie wizerunek panującego, jako suwerena dysponującego prawem bicia monety. Także emisje senatorskie lub autonomicznych mennic miejskich nosiły portret cesarski. Zupełnie wyjątkowo, i to zwykle na najdrobniejszych nominałach, odstępowano od tej zasady. Aż do początków IV w. - wiązało się to zresztą m.in. z wysoką wówczas techniką menniczą i starannością rytownika - portret cesarski na monecie był bardzo naturalistyczny, co można ustalić choćby drogą porównania ze współczesnymi posągami władców. Rzymskie monety okresu Cesarstwa (szczególnie wyraziście występuje to na serii wielkich brązów, czyli sesterców, a także na medalionach) przynoszą tutaj bardzo plastyczną galerię portretów nie tylko wszystkich panujących, lecz i wielu członków ich rodzin; niemniej efektownie prezentuje się zestaw fryzur niewieścich z kilku wieków trwania Imperium. Na awersach monet występują bowiem wizerunki nie tylko panujących /włączając oczywiście mniej lub więcej efemerycznych uzurpatorów/, lecz także ich żon, synów, córek, a niekiedy i innych krewnych cesarskich

Uzupełnieniem wizerunku była rozbudowana tytulatura panującego, umieszczana na awersie, niekiedy zaś sięgająca aż na rewers monety. Prócz imienia cesarza i normalnych przydomków, określających jego władzę cesarską Imperator, Augustus, Pius, Felix, a często także Pater Patriae lub Pontifex Maximus znajdziemy w nie j nierzadko także liczbę lat władzy trybuńskiej cesarza (T R P - element bardzo istotny dla ustalenia czasu emisji monety; często możemy ją dzięki temu datować z dokładnością do kilku miesięcy) . Na monecie podawano również liczbę obwołań imperatorskich dane go władcy (I.M.P) oraz piastowanych przezeń konsulatów (COS), zamieszczano wreszcie także przyjmowane przez poszczególnych cesarzy przydomki zwycięskie (Germanicus, Parthicus, Dacicus itd.) , świadczące o staczanych przez nich, a zakończonych sukcesem wojnach. Tak szczegółowo rozbudowana tytulatura władców charakterystyczna jest niestety tylko dla okresu Wczesnego Cesarstwa i występuje w zasadzie od połowy l w. do schyłku II w, W innych epokach legendy na monetach były znacznie bardziej skąpe i mniej wymowne .
W czasach Późnego Cesarstwa pojawia się przy tym - w miejsce uprzednio stosowanej tytulatury Imperator Caesar Augustus -określenie Dominus Noster (DN), wskazując na odejście od dawnych zasad pryncypatu na rzecz wyraźnego podkreślania absolutyzmu cesarskiego.

Głowa władcy na monetach pierwszych dwóch wieków przybrana jest najczęściej wieńcem laurowym. Niekiedy występuje jednak wizerunek cesarza z głową nieokrytą (najczęściej na emisjach tzw. pośmiertnych, bitych ku uczczeniu zmarłego władcy przez jego następcę), lub w koronie promienistej .Ten ostatni element -mający w założeniu (jako atrybut Słońca) uosabiać boskie pochodzenie władzy cesarskiej - został wyzyskany dla oznaczenia monet. podwójnego nominału i był regularnie stosowany na binionach (2 aureusy), antoninianach (2 denary) oraz - od czasów Nerona dupondiusach (2 asy). W wypadku monet z wizerunkami cesarzowych podwójny nominał zaznaczano umieszczeniem na antoninianach popiersia władczyni nad półksiężycem. Od schyłku III w. Popiersie władcy coraz częściej przybrane jest w pancerz, a głowę zdobi diadem, niekiedy zaś szyszak.

Znacznie większa rozmaitość wyobrażeń i legend panuje na rewersach monet, jakkolwiek w okresie Cesarstwa nastąpiło już dość widoczne ustalenie schematu przedstawień symbolicznych - w przeciwieństwie do czasów Republiki-i powstanie kanonu stosowanych nagminnie dla każdego niemal panowania tradycyjnych typów, wyobrażeń czy uosobień z odpowiednimi legendami. Najczęściej zatem występują na rewersach monet personifikacje cnót czy idei, jak pokoju -Pax, pobożności Pietas, radości Hilaritas, szczęśliwości Felicitas, wierności Fides itd., wraz z przypadającymi im atrybutami oraz stosowną legendą.

Często spotykamy także na monetach wyobrażenia związane z aktualną sytuacją polityczną czy militarną i mające - podobnie zresztą, jak i wymienione poprzednio - określony walor propagandowy. Są to np. postacie boga wojny Marsa lub bogini zwycięstwa Wiktorii', sztandary legionowe , uosobienia poszczególnych prowincji Imperium /m.in. Hiszpania, Arabia, Egipt - ten ostatni symbolizowany np. przez personifikację życiodajnego Nilu z rogiem obfitości czy wreszcie wyobrażenia propagujące kulty państwowe lub przypominające społeczeństwu o podejmowanych przez cesarza akcjach dobroczynnych, jak rozdawnictwa żywności lub pieniędzy (Liberalitas), utworzenie specjalnej fundacji dla niezamożnych dziewcząt (Puellae Faustinianae)" itd. Specjalnymi emisjami upamiętniano podboje kolejnych prowincji; liczne serie monet Wespazjana (69-79) świadczą o poskromieniu Judei (IVDAEA DEVICTA), Trajana /98-117/ dotyczą podboju Dacji (DAC CAP) , Marka Aureliusza (161-180) zaś zwycięstw nad Germanami lub Sarmatami.

Niekiedy wyobrażenia i napisy rewersu odnoszą się do konkretnych, a uznanych za godne wyeksponowania faktów historycznych, jak np. w wypadku serii aureusów i denarów Augusta, upamiętniających odzyskanie z rąk Fartów utraconych uprzednio rzymskich znaków wojskowych , czy sesterców Antonina Piusa (138-161) z napisem REX ARMENIS DATVS oraz REX QVADIS DATVS, wyraźnie podkreślających protektorat Cesarstwa nad ościennymi państwami. Szereg okolicznościowych emisji związanych jest z obchodami różnych świąt, jak np. interesujące serie antoninianów i sesterców Filipa Araba z 248 r. z wyobrażeniami egzotycznych zwierząt (lwa, antylopy, gazeli), sprowadzonych wówczas do Rzymu i pokazanych w amfiteatrze w czasie obchodów tysiąclecia założenia miasta
W ikonografii monet cesarskich spotkać można jednak także szereg innych motywów. Znalazły się tu m.in. zabytki architektury, ze słynnym rzymskim Kolosseum na sestercu Tytusa , czy Kolumną Trajana .Budowle najczęściej zresztą występują nie na emisjach centralnych, lecz pochodzenia prowincjonalnego - np. słynna świątynia Artemidy w Efezie, przedstawiona na cystoforze Klaudiusza I lub ołtarz bogini Romy i Augusta w galijskim Lugdudum - stanowiąc niejednokrotnie jedyną, choć często stylizowaną ilustrację zniszczonych już obiektów sakralnych czy innych gmachów publicznych. Wiele rewersów monet dotyczy wreszcie wydarzeń z przeszłości lub zawiera sceny z legendarnych dziejów Rzymu.
W okresie Późnego Cesarstwa usztywnienie symboliki monet, szczególnie brązowych, doszło do zenitu. Od połowy IV w. znaczną większość emitowanego pieniądza brązowego stanowiły egzemplarze kilku zaledwie standardowych typów, wykorzystywanych przez cale dziesięciolecia, jak np. GLORIA EXERCLTVS, GLORIA ROMANORYM, FEL TEMP REPARATIO, VICTORIA AVGG itd. Niekiedy oczywiście wprowadzano pewne modyfikacje w wyobrażeniach, często jednak wstąpienie na tron nowego władcy powodowało jedynie na awersie monety zmianę legendy i cesarskiego wizerunku, choć dostosowanego do tradycyjnego schematu, rewers pozostawał zaś nadal bez zmian