Encyklopedia

Renovatio monetae

Jedną z charakterystycznych cech mennictwa średniowiecznego jest cykliczna wymiana z zyskiem dla emitenta obiegającej monety zwana renovatio monetae. Przeprowadzając wymianę monet władcy początkowo argumentowali koniecznością wymiany zużytej w obiegu monety na nową. W okresie późniejszym gdy już wymiana weszła w zwyczaj, żadnej motywacji nie stosowano, a renovatio monetae traktowano na równi z innymi podatkami na rzecz władcy.
Znane są trzy sposoby przeprowadzenia tej operacji:

1. Wymiana nastepowala w stosunku 1:1, za jedną monetę starą dawano jedną monetę nową ale o obniżonej próbie srebra lub wadze.
2. Wymiana następowała w określonym stosunku - większa ilość starych monet za mniejszą ilość nowych monet przy zachowaniu identycznej próby srebra i wagi.
3. Wymiana wg określonego stosunku przy jednoczesnym zaniżeniu wagi monety lub próby srebra.

Najstarsze wiadomości o stosowaniu wymiany monet pochodzą z czasów karolińskich, a z systematyczną wymianie monety spotykamy się pierwszy raz w X-XI wieku w Anglii, gdzie moneta jest regularnie wymieniana początkowo co 7 lat później już co 3 lata. W drugiej połowie XI wieku renovatio monetae występuje już w Czechach, w Niemczech i na Węgrzech. W Polsce pojawił się w początkach XII wieku za panowania Bolesława Krzywoustego bądź Władysława II Wygnańca, z okresu ośmiu lat panowania tego władcy znamy cztery typy monet co oznaczałoby, że wymiana następowała co 2 lata.
Szczególne szerokie zastosowanie nastąpiło na początku XIII wieku za Mieszka III , gdy wymiana taka przeprowadzana była nawet trzy razy w ciągu roku, powodując duże zubożenie ludności.
Przeprowadzenie operacji wymiany monety wymagało odpowiedniego poziomu rozwoju gospodarczego - aparatu przymusu, który byłby w stanie nie dopuścić do obiegu monety obcej i dokonywać coraz to nowej wymiany. Nie musiała to być wcale duża grupa osób. Monetę wymieniano prawdopodobnie na targach, których w końcu XII wieku na terenie całej Polski wraz z Pomorzem było ok. 250, a czas wymiany wynosił ok. 6-9 tygodni co wg Suchodolskiego pozwalało jednemu mincerzowi z eskortą na obsłużenie 12-18 targów. Drugim warunkiem zastosowania renovatio monetae była konieczność każdorazowo zmiany wyobrażenia na monecie w takim stopniu, aby ludność potrafiła odróżnić emisję nową od starej.
Książe także musiał dysponować odpowiednią ilością kruszcu do wybicia nowych monet w czasie gdy stare monety były jeszcze w obiegu. Srebro stawało się przedmiotem wielokrotnego zysku władcy, przebijane pod coraz to nowym stemplem, puszczanym w obieg i znowu ściąganym przez mincerzy książęcym za nową, mniej wartościową emisję. Często też dochodziło do nadużyć mincerzy i urzędników książęcych, tak jak w zajściu w Krakowie na początku rządów Mieszka III które opisuje w swej kronice Kadłubek:

... Patrzy podskarbi, przygląda się pisarz i zgorszony woła: przebóg ! zkądrze się nam wziął żartowniś, który sobie z nas żarciki stroi , co blaszkami i plewą najlichszej monety chce nas oszukać - którym on- czyż nie bieżącą monetą nam płacić winę - mówią mu - zapewne, a zatem płać pieniądz książęcy nie plewy - na to on - to zmieniaczów jest wina nie moja. Rzekną mu - strzeż się, bo się głupią mową twoją jeszcze powikłasz, zmieniaczy nie powołuj żebyś się sam fałszywym pieniądzem nie potępił .... którym on - popadłem w taką biedę a nie mam majątku, zaklinam was jednak powiedźcie co mam czynić. Duszą go i mówią oddaj coś winien - cóż wam oddam powiada oddam gotowiznę a gotowizny przyjąć nie chcecie - mieli zaś pod ręką kilka sztuk pieniędzy ostatniego stempla, z czyściejszego srebra świeżo przez nich wybitych - zapewniają, że to właśnie jest owego czasu bieżący pieniądzom i takiego się domagają. O tym zaś którym się mniemałeś odkupić, nie wątpij, że dawno z obiegu jest wywołanym ...
- Kronika Kadłubka tłum. K. Strączyński.

Podobne opisu spotykamy u czeskiego kronikarza Kosmasa, który podobnie jak polski dziejopisarz porównywał wymianę monety do klęski żywiołowej, a sprawców tej operacji nazywał najgorszymi złodziejami.
Jeżeli wymiana odbywała się raz na rok i jej stosunek powodował stratę 1 zasobów pieniężnych i w kolejnym roku także strata wynosiła 1/4 - to łatwo obliczyć, że kolejna trzecie renovatio monetae powodowało zubożenie społeczeństwa w sumie o połowę zasobów pieniężnych. Powodowało to, że ludność masowo uciekała od bieżącej monety, utrudniało wymianę towarowo-pieniężno i utrzymywało gospodarkę naturalną.