Encyklopedia

Brakteat

Brakteat (łac. bractea - blaszka) – srebrna moneta środkowoueropejska używana w wiekach XII-XV, a nawet do XVIII w. (w XIX-XX w. stosowano technikę brakteatową do bicia niektórych monet zastępczych). Brakteat pojawia się ze względu na duże zapotrzebowanie na monety Jest to jednostronna technika bicia monet – rewers jest negatywem awersu), gdzie pod tłok kładziono jednorazowo nawet kilka krążków. Jest to ściśle związane również ze spodleniem pieniądza (mniejsza waga, coraz niższa zawartość kruszcu). Monety były coraz cieńsze, co uniemożliwiało użycie stempli obustronnych, które zachodziłyby na siebie. Brakteaty miały początkowo dużą średnicę, nawet powyżej 50 mm (Turyngia XIII w.), która sukcesywnie malała, a ich waga dochodziła do dziesiętnych części grama! Tak cienkie monety łatwo się wyginały, stąd konieczność uwypuklania ich brzegów (obrzeża). Tak narodził się brakteat guziczkowy, który wziął swą nazwę od tego, że przypominał wyglądem guzik. Zaokrąglone obrzeża oprócz usztywnienia monety miały one dodatkową zaletę – uniemożliwiały sklejanie się monet w sakiewkach, co musiało bardzo utrudniać życie naszym przodkom, gdyż próba rozdzielania sklejonych pieniędzy kończyła się często ich zniszczeniem. Innym niebezpieczeństwem był fakt, że omyłkowo można było zapłacić więcej pieniędzy.

Brakteaty polskie i niemieckie należą do najstarszych. Pierwszy brakteat polski, znany tylko z jednego, do tego uszkodzonego egzemplarza, wybił [Bolesław Krzywousty] (panow. 1102-1138). Reprezentował typ awersu oraz połączone legendy awersu i rewersu denara tegoż władcy bitego po 1107 r. - postać władcy na tronie i napis DENA(RIVS BOLE)ZLAV - datowany, być może, na ok. 1110 r. Dwa kolejne typy brakteatów Bolesława Krzywoustego przedstawiające [św. Wojciecha] bito ok. 1133 r. - postać świętego i napis dookolny SCS ADELBIRIAS EPS GNVH i ok. 1135 r. - postacie świętego i klęczącego księcia otoczone legendą BOLEZLAVS ADALBERTVS. Oba brakteaty pochodzą z mennicy krakowskiej.

Rozwój mennictwa brakteatowego w Polsce przypadł na schyłek XII i cały XIII w. W mennicy w Gnieźnie bił brakteaty [Mieszko III] (panow. 1173-1202). Brakteaty były w różnych typach i z różnymi napisami łacińskimi (DVX MISICO, MEZICO i inne) a także hebrajskimi ("Mszka", "Bracha" i inne). Ponadto Mieszko III bił je także w mennicy kaliskiej z napisami hebrajskimi (np. "Kalisz").

Z okresu rozbicia dzielnicowego znanych jest kilkadziesiąt typów brakteatów piastowskich, na ogół beznapisowych, których właściwe określenie sprawia poważne trudności, łączone są one z Mieszkiem Kaliskim (1186-1193), Odonem (1177-1194), Bolesławem Kujawskim (1193-1195), Bolesławem Wysokim (1163-1201), Mieszkiem Plątonogim (1163-1211), Henrykiem Brodatym (1201-1238), Leszkiem Białym (1202-1227), Władysłwem Laskonogim (1202-1231), Władysławem Odońcem (1202-1239), którego brakteat typu kozioł przy drzewie z napisem DVX VLADIZLAVS został też wybity w złocie (zob. złoty brakteat Władysława Odońca), Przemysłem I (1241-1257), Bolesławem Wstydliwym (1243-1279), królem Przemysłem II (1277-1296).

Późniejsze i ostatnie w mennictwie polskim to brakteaty guziczkowe toruńskie, elbląskie i gdańskie bite w 2. poł. XV w., po powrocie tych miast do Polski, kontynuujące jeszcze tradycje mennictwa krzyżackiego. Brakteaty krzyżackie, chociaż liczne w znaleziskach, nie są należycie datowane. Reprezentują kilka zaledwie typów: proporzec, rycerz z tarczą i proporcem, krzyż, strzała z krzyżykami, krzyż na łuku, brama, korona, prostokąt z liniami i kwadrat z krzyżykami, tarcza krzyżacka, tarcza z orłem, umiejscawianych w XIII - początku XIV w.

Na Pomorzu Wschodnim, przed najazdem krzyżackim, brakteaty bili w Tczewie Sambor II (1227-1278) i w Gdańsku Świętopełk I (1220-1266). Na Pomorzu Zachodnim produkcja brakteatów była bardzo rozwinięta. Bili je książęta pomorscy z końca XII i XIII w.; emisje z XIII i XIV w. łączy się z następującymi miastami: Dymin (typy: budowla, lilia), Gardziec (typ: koło), Goleniów (typ: 2 półksiężyce), Gryfia (typ: głowa), Pozdawilk (typ: łapa), Pyrzyce (typ: rozetka), Stargard (typy: 6-ramienna gwiazda, wieża), Strzałów (typy: strzała, proporzec), Szczecin (typ: głowa gryfa), Anklam (typ: litery T, A), Trzebiatów (typ: 2 listki koniczyny), Uznam (typ: hełm), Wołogoszcz (typy: klucz, 2 klucze, głowa i klucz); bili je też biskupi kamieńscy Kołobrzegu (typy: 2 pastorały, pastorał, mitra, głowa, biskup), w większości były to brakteaty guziczkowe.

Pod względem artystycznym najwyższy poziom reprezentują brakteaty niemieckie, jedynie zabytki numizmatyczne ukazujące dzięki dużemu polu stempla wspaniały, rozwinięty styl romański. Najstarsze monety pochodzą z Miśni z 1. ćwierci XI w.; ok. 1150 r. nastąpił rozkwit sztuki brakteatowej, który trwał do ok. 1170-1180 r., obejmując Turyngię z Erfurtem i Halberstadtem, od ok. 1220 r. nastąpił zmierzch tej sztuki. Do bardziej znanych należą brakteaty wykonane przez tzw. mistrza halberstadzkiego na zamówienie biskupów halberstadzkich, opatek kwedlinburskich, hrabstw Arnstein i Falkenstein, hrabstwa Anhalckiego Alberta Niedźwiedzia, przedstawiające sceny z życie św. Stefana, portrety emitentów i wydarzenia z ich życia. Poza kręgiem halberstadzkim, którego dalekie wpływy widoczne są m.in. w polskim materiale, wysokiej klasy brakteaty były bite w Brunszwiku przez Henryka Lwa (1142-1180), w Brandenburgii przez arcybiskupa magdeburskiego - z wyobrażeniami patrona - św. Maurycego, w Miśni za margrabiego Ottona (1156-1190), w Turyngii za Ludwika II (1140-1172) - w Erfurcie przez biskupów mogunckich - z przedstawieniami związanymi ze św. Marcinem, w opactwie Nordhausen i innych. Interesujące brakteaty bił słowiański książę Jaksa z Kopanicy (w obrębie dzisiejszego Berlina) ok. 1150-1157 r. Znaczną rolę gospodarczą odegrały brakteaty guziczkowe bite w północnych rejonach Niemiec i w Skandynawii, stanowiąc w XIII i XIV w. ważny składnik cyrkulującej tam masy pieniężnej.