Encyklopedia

Wojskowy pieniądz kredytowy

Kluby oficerskie w armii rosyjskiej zaczęły powstawać na początku lat 70. XIX w. Ugruntowaniem prawnym ich działalności stało się rozporządzenie carskie z 12 października 1874 r., kilkakrotnie nowelizowane w późniejszych latach. Były to organizacje samorządne, utrzymywane z niewielkich (z reguły nie przekraczających 1 rubla) składek udziałowców, którzy wybierali corocznie spośród członków osobę nadzorującą działalność klubu, tzw. „gospodarza”.

Zrzeszenia tego typu powstawały we wszystkich rodzajach wojsk, stacjonujących w 2 połowie XIX i pierwszym 20-leciu XX w. przede wszystkim na terenach przygranicznych (okręgi m.in. warszawski, kijowski, kaukaski). Głównym celem klubów było „wychowywanie” oficerów w duchu patriotycznym, toteż przynależność do tego typu organizacji była obowiązkowa. Niektóre z nich oferowały swoim członkom bogatą gamę rozrywek – dobrze wyposażone czytelnie, sale taneczne, możliwość różnorakich gier, strzelnice. W skład klubu wchodziły również jadłodajnie i bufety, w których oficer otrzymać mógł posiłek i napitek o każdej porze dnia i nocy.

Niskie uposażenia kadry oficerskiej (szczególnie oficerów młodszych) były głównym bodźcem do rozwijania sprzedaży opartej na kredycie miesięcznym, który regulowany był przez oficera przy pobieraniu comiesięcznej wypłaty w kasie pułku. Aby łatwiej można było ewidencjonować sprzedawane artykuły, jak również w celu ułatwienia sprzedaży kredytowej, wprowadzono w armii carskiej tzw. marki. Miały one charakter znaków pieniężnych, czyli dawały możliwość nabycia w określonym miejscu towaru za podaną na stemplu wartość. Co prawda państwowe uregulowania prawne z 1870 r. zabraniały emisji i posługiwania się jakimkolwiek pieniądzem prywatnym, jednak właśnie wprowadzenie nazwy „marka”, właściwej raczej dla żetonów nie spełniających funkcji pieniężnej, spowodowało, że rząd nie wysuwał przeciwko nim żadnych zastrzeżeń. Poza tym kredyty, w ówczesnej sytuacji, były dla młodych oficerów ekonomiczną koniecznością.

Czas największej popularności wojskowych marek kredytowych w armii carskiej przypada na okres od drugiej połowy lat 70. XIX w. aż do końca pierwszej dekady stulecia następnego. Ich emitentami były formalnie kluby lub kasyna oficerskie, w rzeczywistości jednak działalność emisyjną prowadziły głównie jadłodajnie i bufety, czyli miejsca, gdzie owe quasi-monety można było zrealizować. Serie takich marek, wykonanych najczęściej z mosiądzu, były nieraz bardzo rozbudowane (np. po kilkanaście nominałów od ¼ do 100 kopiejek).

Biorąc pod uwagę stan liczebny klubów oficerskich w poszczególnych formacjach (średnio ok. 60 członków, z czego 2/3 stanowili oficerowie młodsi korzystający z kredytu), można przypuszczać, że kwota emisji wewnętrznych dla jednostek nadgranicznych zamykała się sumą od kilkuset do tysiąca rubli. Odpowiednio mniejsza ilość wypuszczana była w bufetach i jadłodajniach żołnierskich (gdzie z kredytu korzystali podoficerowie nadterminowi), gdyż etaty te – z wyjątkiem pułków grenadierów i gwardyjskich – z reguły były bardzo słabo obsadzone.