Trzy Wielkie Reformy cz. 2 (historia polskiego mennictwa)

Pierwsza Wielka Reforma została wprowadzona w życie z dniem 29 listopada 1766 roku. System monetarny opierał się na trzech metalach (trimetalizm); zróżnicowaniu uległy rodzaje monet miedzianych, które nie były tylko dodatkiem, lecz istotnym lokalnym środkiem płatniczym, a także – wobec ciągłego niedostatku monet – realizowano w nich ario. Warto nadmienić, iż kopalnie miedzi – w odróżnieniu od miejsc wydobycia złota i srebra – znajdowały się na terenie Rzeczpospolitej (między innymi w okolicach kielecczyzny, Olkusza i Chorzowa), co, przynajmniej częściowo, uniezależniało kraj od dostaw z zagranicy.

System monetarny opierał się na grzywnie nowej wagi kolońskiej (233,924 g). W obiegu współistniały monety złote:

dukat, „czerwony złoty”, aureus (równowartość 2 talarów i 22,5 grosza = 502,5 grosza [miedzianego]);

monety srebrne:

talar (4 dwuzłotówki [srebrne ośmiogroszówki] = 16 półzłotówek [srebrnych dwuzłotówek] = 32 grosze [srebrne] = 240 groszy [miedzianych]);

półtalar (2 dwuzłotówki = 8 półzłotówek = 16 groszy [srebrnych] = 120 groszy [miedzianych]);

ćwiartka, dwuzłotówka (2 złotówki czterogroszowe [srebrne] = 60 groszy [miedzianych]);

złotówka, czterogroszówka [srebrna] (30 groszy [miedzianych] = 60 półgroszy = 90 szelągów);

półzłotówka, dwugroszówka [srebrna] (15 groszy [miedzianych] = 30 półgroszy = 45 szelągów);

grosz srebrny, ćwierćzłotówka (7,5 grosza [miedzianego] = 15 półgroszy = 22,5 szeląga);

oraz monety miedziane:

trojak, 3 grosze [miedziane] (6 półgroszy = 9 szelągów);

grosz (2 półgrosze = 3 szelągi);

półgrosz (1,5 szeląga);

szeląg;

szóstak gdański lub szóstak toruński (12 groszy [miedzianych] krakowskich lub warszawskich);

trojak gdański lub trojak toruński (6 groszy [miedzianych] krakowskich lub warszawskich);

3 monety szelężne gdańskie lub toruńskie (2 grosze [miedziane] krakowskie lub warszawskie).

Jak widać, monet było sporo i – w teorii – był to doskonale skonstruowany system monetarny, który jednak nie uwzględniał potrzeby dokonywania dużych operacji handlowych. Podstawową jednostką wagową w przypadku monet miedzianych nie była grzywna nowej wagi kolońskiej, lecz funt.

W owych czasach senator świecki zarabiał 14 000 zł polskich rocznie, marszałek sejmu – 30 000 zł, doktor – 2 500 zł, profesor – 2 000, natomiast trębacz – 312 zł. Za sześćdziesiąt jaj należało zapłacić 2 zł, za ryzę papieru pocztowego – 27 zł, beczka soli kosztowała 35 zł, cena książki wahała się od 2 do 15 zł, natomiast za koszulę z płótna należało zapłacić około 3 zł. Dla ciekawości – koszt grzywny nowej wagi kolońskiej srebra wynosił 75 zł. Wyraźnie widać drastyczny wzrost nie tylko cen produktów, ale i płac – system monetarny zawierał zbyt małą ilość monet, aby można było dokonywać wszystkich transakcji. Niedobór monet odczuwali najboleśniej handlarze i mieszczanie.

Pierwsza Wielka Reforma wprowadza również innowację, jaką jest wybijanie na rewersie monety jej wartości. Na monetach z tego okresu można zaobserwować rozmaite napisy; na talarach jest to X EX MARCA PURA COLONIEN („10 monet z grzywny kolońskiej czystego srebra”, na półtalarach umieszczono XX EX MARCA PURA COLONIEN („20 monet z grzywny wagi kolońskiej czystego srebra”), dwuzłotówki opatrzono inskrypcją XL EX [i adekw.], złotówki - LXXX EX [i adekw.], półzłotówki – CLX EX [i adekw.], grosze srebrne – 320 EX [i adekw.].

Monety miedziane posiadają rewers adekwatny do monet srebrnych – jest to pięciopolowa tarcza zawierająca herby Korony oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego z usytuowanym centralnie herbem rodu Poniatowskich – Ciołkiem. Do roku 1768 w mennicy krakowskiej i warszawskiej bito grosze, na których awersie widnieje umieszczony pod koroną skrót SAR (Stanislaus Augustus Rex), obok niego datę emisji, natomiast rewers opatrzony jest napisem okalającym: I GROSSUS REG POL M D L. Grosze próbne z okresu wcześniejszego różnią się od swoich następców odmiennym napisem na rewersie (GROSSUS POLONICUS), a także pięciowierszowym napisem na awersie (STANISLUS AUG REX POL M D L 1765). Są one niezwykle cennymi eksponatami krajowymi i posiadają je nieliczne muzea w Polsce. Warto pamiętać, że w okresie stanisławowskim używano mnóstwa rodzajów stempli i dlatego monety obiegowe z tego okresu różnią się pomiędzy sobą szczegółami wzoru awersu i rewersu. Autoportret Jana Filipa Hollzhaeussera, który był projektantem oraz wykonawcą monet zatrudnionym w Mennicy Warszawskiej znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Niestety, Pierwsza Wielka Reforma nie zdołała zapewnić stabilności polskiemu systemowi monetarnemu. Stało się tak przede wszystkim przez wysokie koszty, jakie towarzyszyły importowaniu z Niderlandów złota i, przede wszystkim, srebra. Udało się natomiast rozwiązać problem niedoboru miedzi, którą wydobywano w rodzimych kopalniach, lecz nie pokrywało to całości zapotrzebowania. Aby zaznaczyć odmienność monet wybijanych z miedzi krajowego pochodzenia (trojaki, grosze i półgrosze wybite po roku 1786), umieszczano napis na awersie Z MIEDZI KRAIOWEY. Cena złota i srebra jednak ulegała ciągłemu wzrostowi, dlatego też Komisja Skarbu Koronnego wespół z Komisją Menniczą opracowała projekt, w którym planuje podwyższenie stopy menniczej z dwóch powodów – po pierwsze, zapobiegałoby to bezustannemu wywożeniu za granicę monety polskiej, po drugie natomiast pozwoliłoby to na zmniejszenie wydatków przeznaczonych na import szlachetnych metali. Król Stanisław August Poniatowski stanowczo sprzeciwił się takim planom i z własnej kieszeni pokrywał straty, jakie ponosił skarb państwa (w sumie utracił w ten sposób ponad 3 500 000 złotych – emisja jednego talara wiązała się z utratą 6,7 g srebra) na rzecz gospodarki pruskiej. Władca Prus, Fryderyk II Hohenzollern – widząc łatwy sposób finansowania swojej monarchii w ideałach polskiego społeczeństwa oraz jego władcy – postawił sobie cel zniszczenie Rzeczpospolitej za pomocą zrujnowania jej systemu finansowego. Swój plan realizował za pomocą wprowadzania do obiegu polskiego monety fałszywej i małowartościowej.

Konieczna stała się kolejna, Druga Wielka Reforma. Po pierwszym rozbiorze Polski w roku 1772 kraj stanął u progu bankructwa. W roku 1786 podjęto kolejną próbę uratowania kraju – sejm zwyczajny ustanowił prawo uaktualniające postanowienia Pierwszej Wielkiej Reformy.

Przede wszystkim zaniechano emisji groszy srebrnych. Pozwoliło to na zaoszczędzenie sporej sumy i przesunięcie uzyskanego w ten sposób surowca do miejsca najbardziej potrzebującego jego dopływu – talarów i półtalarów.

Nie została zmieniona waga i ilość dukatów bitych z jednej grzywny menniczej nowej wagi kolońskiej. Liczba talarów zwiększyła się z 8,33 do 8,5, a waga pojedynczej monety zmniejszyła z 28,06 g do 27,6 g. Zawartość czystego srebra spadła o 0,3 g. Zamiast, jak poprzednio, 16,66 półtalarów z jednej grzywny, uzyskiwano teraz 17 monet o wadze 13,8 g (wcześniej 14,03 g) i zawartości czystego srebra 11,2 (wcześniej 11,69). Nie zmieniła się znacząco waga dwuzłotówek, złotówek i półzłotków.

Wprowadzone zostały również jednomonetarne odpowiedniki 10 groszy [miedzianych]. Odróżniały się od ich 1/10 części napisem na awersie: 10 GROSZY MIEDZIANYCH.

Tym samym została zdewaluowana wartość monet o 3,5 złotego na jednej grzywnie srebra. Z tego względu zmieniono informację z lat 1766 – 1786 o wartości wyrażanej napisem na rewersie na aktualną – talar otrzymał napis 10 7/16 EX MARCA PURA COLONIE, półtalar – 20 7/8 EX MARCA PURA COLONIE, ośmiogroszówki srebrne (dwuzłotówki) – 41 ¾ EX [i adekw.], czterogroszówki srebrne (złotówki) – 83 ½ EX [i adekw.], dziesięciogroszówki [miedziane] – 250 Z GRZ : KOL (z grzywny kolońskiej).

Druga Wielka Reforma nadal nie była w stanie zatrzymać wywozu polskiej monety za granicę. Nawet ogłaszane przez Sejm edykty zabraniające pod groźbą surowych sankcji karnych wywożenia bilonu z kraju nie odnosiły skutków. Jednym ze sposobów przeciwstawienia się manipulacjom władców ościennych było publikowanie Obowiązujących taks przeliczeniowych zawierających sejmowe ustalenia odnośnie wartości monet w złotych polskich. Dzięki niemu możemy zaobserwować, jak wiele monet obcego pochodzenia znajdowało się wówczas w polskim obiegu – są to monety belgijskie – talary i ćwierćtalary, tureckie talary nowe oraz piastry, pruskie talary, półzłotówki, złotówki i dwuzłotówki, duńskie nowe talary bankowe, szwedzkie talary bankowe, niemieckie stare talary bankowe, talary i półtalary, francuskie talary i stare talary, hiszpańskie talary i nowe talary, pruskie talary, dwuzłotówki, złotówki i półzłotówki, holenderskie talary oraz rosyjskie stare ruble, dawne ruble, nowe ruble oraz ich ułamki.

Zakazano także jakiejkolwiek innej obcej monety drobnej w obiegu polskim oprócz tych, których wartość jest jednakowa z krajową.

Bicie monet trwało około ośmiu lat, jednak wówczas już Rzeczpospolita stała u swojego kresu. Ostatnią, rozpaczliwą próbą uregulowania gospodarki oraz uratowania państwa od upadku była Trzecia Wielka Reforma, przeprowadzona już w czasie dyktatury Tadeusza Kościuszki, Naczelnika Państwa. Aby wyzwolić spod kontroli Stanisława Augusta Poniatowskiego mennice polskie, dowódca powstania stworzył Komisję Porządkową Księstwa Mazowieckiego, która sprawowała władzę nad mennicą warszawską.

Reforma ta opierała się na ograniczeniu bicia monet tylko do złotówek, półzłotków i groszy [srebrnych]. Ponieważ brakowało srebra i złota, zarządzono konfiskatę surowców pozostających w kościołach i klasztorach.

Wprowadzono również nowe monety – nazwane od imienia króla stanisladory (jednomonetarna wersja trzech dukatów) oraz półstanisladory (półtora dukata). Innowacją była również moneta sześciogroszowa bita ze srebra niskiej próby, aby podwyższyć zyski. Stopa mennicza złotówek, dwuzłotówek i talarów została zrównana wreszcie z monetami pruskimi i – aby zablokować ich wywóz – wzór ich stempla był łudząco podobny do tych wybijanych pod panowaniem Fryderyka Wilhelma II.

Stanislador ważył 12,3449 g i zawierał 10,2874 g czystego srebra (próba – 20 karatów) – bito ich 18 z grzywny menniczej wagi kolońskiej. Półstanisladory ważyły 6,1774 g i zawierały 5,1437 g czystego srebra (próba – 20 karatów); wybijano ich 37 z jednej grzywny kolońskiej. Zmniejszyła się również – po raz pierwszy od momentu wprowadzenia – waga dukatów (3,4897 g zamiast 3,6 g – tym samym uległa obniżeniu zawartość czystego srebra – z 3,6 g do 3,4291 g). Największy spadek dotyczył wagi talarów (z 27,6 g do 24,1484 g przy jednoczesnym zmniejszeniu zawartości czystego srebra z 22,4 g do 16,602 g [!]). Odpowiednio do zmiany stopy zmieniono również znaki wartości na rewersach. Talar otrzymał napis 14 1/12 EX MARCA PURA – 6. ZŁ – COLONIENS (wybito z grzywny czystego srebra wagi kolońskiej 14 1/12 monet), dwuzłotówka – 42¼ EX MARCA – 8. GR – PURA COLON (adekw.), złotówka – 84½ EX MARCA – 4. GR – PURA COLON (adekw.), dziesięciogroszówka – 10 GR MIEDZ 253½ z GRZ KOL, natomiast sześciogroszówka opatrzona została inskrypcją 6 GROSZY. Warto nadmienić, iż obowiązująca od Trzeciej Wielkiej Reformy stopa mennicza jest równa brandenbursko-pruskiej, a zatem sprawia, iż wychwytywanie monety polskiej przez Hohenzollernów staje się nieopłacalne.

Niestety, było już zbyt późno na uratowanie państwa. Z braku surowców koniecznie stało się wprowadzenie biletów skarbowych. Ostatnią emisję monet wydała w roku 1795 mennica w okupowanej Warszawie, jednak trzeci rozbiór Polski na długo położył kres istnieniu mennictwa polskiego.

Dariusz Łuba

                2009-06-12

Pozostałe artykuły z cyklu:
	Trzy Wielkie Reformy cz. 1
	5 października 1763 roku umiera król August III Wettin. Tym samym kończy się w państwie polskim epoka prób scentralizowania systemu monetarnego pod dominantą
	Polska, Polityka pieniężna dynastii Wettinów.
	W ciągu zaledwie 29 lat pomiędzy abdykacją Jana II Kazimierza Wazy i wstąpieniem na tron Rzeczypospolitej Augusta II Mocnego (znanego w Saksonii, której był elektorem,
	Polska, Pierwszy złoty.
	W roku 1650 - za panowania króla Jana II Kazimierza - rozpoczęto na nowo emisję monet drobnych (szelągi, grosze, dwugrosze, trojaki, szóstaki, orty), gdyż sytuacja
	Reformy monetarne Zygmunta III Wazy.
	Gdy po krótkim i bezowocnym panowaniu Henryka Walezego oraz niewielkich zmianach wprowadzonych do polskiego mennictwa przez Stefana Batorego na sejmie
	Podstawy polskiego systemu monetarnego cz. II
	Początkiem zmian okazały się być obrady sejmu piotrkowskiego z dnia 15 października 1526 roku. Zaprzestano emisji półgroszy; aby moneta praska przestała
	Podstawy polskiego systemu monetarnego cz. I
	Rok 1528 jest datą, którą uznajemy za początek okresu dukatowo-talarowego w dziejach monetarnych Polski. Dotychczas – pomimo, rzecz jasna, istniejącego