Początkiem zmian okazały się być obrady sejmu piotrkowskiego z dnia 15 października 1526 roku. Zaprzestano emisji półgroszy; aby moneta praska przestała być konkurentem dla rodzimej, wprowadzono nowy system dzielący grosz na mniejsze części: szeląg o wartości 1/3 grosza, ternar, czyli 1/6 grosza oraz denar, którego wartość wynosiła 1/24 wartości grosza.

Aby jeszcze skuteczniej wybić z obiegu półgrosze świdnickie, 16 lutego 1529 r. na sejmie malborskim zdecydowano się podjąć ich przetopu i przebijania na wprowadzoną po raz pierwszy od czasów Kazimierza Wielkiego monetę groszową. W obiegu znalazły się także jej jednomonetarne wielokrotności: trójgroszowe trojaki i sześciogroszowe szóstaki, a oprócz nich rodzima moneta złota – dukaty.

zdjęcie wikipedia >>>

Innowacyjne było również zdobienie monet – został na nich umieszczony portret heraldyczny władcy. Zdobnictwo zgodne było z duchem renesansu – dominowały motywy roślinne oraz rozety, ponadto nieodłącznym elementem stał się tytuł władcy (najczęściej z braku miejsca w formie skróconej), jak również zminiaturyzowany herb ówczesnego wielkiego koronnego lub podskarbiego.

Dukaty zostały stworzone na wzór dukatów czesko-węgierskich. Odróżnić je można jedynie po wzorze stempla; ważyły 3,5 g i zawierały 23 ½ karata złota z domieszką ½ karata miedzi. Widnieje na nich popiersie Zygmunta I Starego autorstwa Macieja Szylinga. Na rewersie umieszczona została tarcza herbowa z Orłem polskim, Orłem Prus Królewskich (przedstawiony z mieczem nad głową), Pogoń litewską, Lew ruski oraz centralnie usytuowane godło rodowe Habsburgów – tarczę z poziomym pasem. Skrócona tytulatura awersu to SIGIS I REX POL (dla porównania pełen tytuł władcy to SIGISMUNDUS DEI GRATI REX POLONIAE, MAGNUS DUX LITHVANIAE, RUSSIAE, PRUSSIAE, SAMOGITAE, MAZOVIEQUE ETC DOMINUS ET HAERES), rok emisji (1528) oraz dewiza łacińska: IUSTUS UT PALMA FLOREBIT. W owych czasach można było za 1 dukata dokonać zakupu 30 chlebów lub dwóch gęsi; 500 jajek, dwóch kapeluszy wełnianych wysokiej jakości albo ośmiu koszul lnianych. Aby zarobić tę monetę, cieśla zmuszony był pracować przez 10 dni, murarz przez 12 dni, a pisarz miejski 9. Jej wartość była zmienna, aczkolwiek oscylowała wokół 45-51 groszy.

Grosze bite były początkowo z niskiej wartości srebra (0,772 karata przy wadze monety 2,060 g) pochodzącego z przetapianych masowo półgroszy świdnickich. Na awersie widnieje przedstawiona w renesansowej koncepcji korona (udekorowana motywami roślinnymi), pod nią umiejscowiony jest napis SIGISMUND PRIM REX POLONIE, a najniżej znajduje sę wyobrażenie herbu rodu Odrowężów, należącego do Mikołaja Odrowęża Szydłowieckiego, ówczesnego wielkiego koronnego podskarbiego. Podczas reemisji groszy w latach 1545-1548 znajduje się zamiast niego już herb Leliwa, należący do podskarbiego Spytka Tarnowieckiego. Rewers przedstawia Orła polskiego oraz napis okalający MONETA REGNI POLONIE wraz z datą emisji wyrażoną rokiem. Grosze toruńskie, których emisję rozpoczęto w roku 1528, różnią się tytułem na awersie (SIGIS I REX PO DO PRUSS, co jest skróconą wersją tytułu króla: Sigismundus I Rex Poloniae Dominus Prussiae) oraz napisem umieszczonym na rewersie, mianowicie GROSS COMU TERR PRUSSIE. Herb przedstawia orła z mieczem i koroną na szyi, poza tym nie różni się niczym od krakowskiej wersji grosza. Analogicznie grosze elbląskie różnią się herbem miejskim oraz napisem okalającym: GROSSUS CIVIT ELBING.

Trojaki, jednomonetowa równowartość trzech groszy, wprowadzono – po raz pierwszy w historii kraju – do obiegu przez mennicę krakowską w 1528 roku. Początkowo ważyły 6,183 g i zawierały 2,3818 karata srebra. Bito je jedynie w Krakowie (tak, jak dukaty i szóstaki), jednak już po trzech latach zadania tego podjęły się również mennice w innych częściach kraju – wtedy już miały wagę 2,673 g i zawierały 2,335 karata srebra, a więc lepszej jakości od pierwowzoru. Te pierwsze nazywamy krakowskimi; wzór stempla został zaprojektowany przez Macieja Szylinga, który na awersie umieścił popiersie króla w koronie oraz zbroi z napisem okalającym SIGISMUNDUS PRIM REX POLONIAE, na rewersie natomiast Orła polskiego i napis MONETA REGNI POLONIAE wraz z rokiem emisji. Ich kolejna fala przedstawia już popiersie króla w czepcu królewskim oraz zbroi. Skracaną w rozmaity sposób tytulaturę króla przedstawiono na rewersie w otoku (SIGISMUNDUS I REX POLONIAE DOMINUS TOCIUS PRUSSIAE). Nie posiada ona motywów heraldycznych, a jedynie napis egzogenny: III GROSSUS ARENIE TRIPLEX PRUSSIE. Elbląska odmiana trojaków zawiera na awersie – w odróżnieniu od gdańskiej – napis SIGIS I REX POLONIE DO TOCIUS PRUSSIE (w sześciu wersach) wraz z datą emisji, natomiast na rewersie ozdobny kartusz z wyobrażeniem herbu miejskiego. Zawarto również lokalny napis GROSS AR CIVIT ELBINK, aczkolwiek już nie w tradycyjnym sześciowersowym układzie, lecz okalająco miejską tarczę herbową

Szóstaki wprowadzono do obiegu w 1528 roku. Podobnie jak dukaty, bito je początkowo jedynie w Krakowie, później również w czterech innych mennicach (Toruń, Gdańsk, Elbląg oraz Królewiec), do grona których dołączyła w 1547 roku również mennica wileńska. Początkowo nie różniły się pod względem wielkościowym od trojaków niczym oprócz średnicy, dopiero późniejsze emisje przy wadze 5,340 g zawierały 4,660 karata srebra. Krakowska wersja szóstaków zawierała wyobrażenie królewskiego popiersia oraz napis SIGISMUNDUS PRIM REX POLONIE 1528, natomiast na rewersie centralnie umiejscowionego Orła polskiego pod koroną w większej tarczy, z którą

połączono cztery inne, mniejsze: herb Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rusi, Prus Królewskich oraz tarczę z poziomym pasem. Kolejne emisje są już dużo piękniejsze – awers przedstawia półpostać Zygmunta Starego w zbroi, koronie, z berłem w prawej i mieczem w lewej ręce; tarcze herbowe na rewersie są skromniejsze, a ich krawędzie zostały przyozdobione liśćmi akantu. Awers niezmienny: napis SIG PO DO TU PRUSS; rewers zawiera terytorialną nazwę monety. Szóstaki elbląskie na awersie posiadają rysunek orła z mieczem i koroną na szyi, imię królewskie wraz ze skróconą tytulaturą, a na rewersie znak miasta Elbląga w tarczy (bez korony), nad którą umieszczono znak wartości (6).

Monety polskie zaczęły dominować na ziemiach polskich oraz terenach ściśle powiązanych ekonomicznie z Koroną: Śląskiem, Pomorzem Zachodnim oraz na Wołyniu i Podolu. Niestety, ze względu na ich dobrą jakość były masowo wywożone z kraju (pomimo grożących sankcji karnych) i przetapiane w mennicach zagranicznych (głównie na terenie Rzeszy oraz Węgier).

Złoty polski nie był jednak jedyną jednostką rozrachunkową w owych czasach. Wraz z nim obowiązywała również grzywna wagi krakowskiej (marca ponderis cracoviensis) o wadzie 197,684 g. Dzieliła się ona na cztery wiardunki (ferto); na każdy z nich składało się sześć skojców (scotus). Jedna grzywna miała wartość 48 groszy, zatem stanowiła w przybliżeniu równowartość dukata w srebrze.

Do końca wieku XVI grzywny wagi krakowskiej używano wraz ze złotymi polskimi, w XVII wieku obserwujemy powolną atrezję tej jednostki rozrachunkowej. Grzywna zanika zupełnie, natomiast skojce oraz wiardunki pozostają jeszcze w użytku, lecz jedynie na wsi (i zostają wagowo dopasowane również do innych metali, m.in. miedzi). W miastach świadczenia wykonywane były jedynie w złotych polskich (równowartości zagranicznych florenów).

Była to pierwsza w historii Polski udana próba uporządkowania i zarazem ujednolicenia systemu monetarnego, która stanowiła ważny krok ku scentralizowaniu władzy państwowej. I choć system ten nieustannie ulegał reformom a dobrej jakości moneta była masowo wywożona z kraju, to jednak przez ponad dwieście lat – z niewielkimi zmianami - obowiązywał na terenie państwa polskiego.

Dariusz Łuba

2009-04-26

Pozostałe artykuły z cyklu:

Trzy Wielkie Reformy cz. 1

5 października 1763 roku umiera król August III Wettin. Tym samym kończy się w państwie polskim epoka prób scentralizowania systemu monetarnego pod dominantą

Polska, Polityka pieniężna dynastii Wettinów.

W ciągu zaledwie 29 lat pomiędzy abdykacją Jana II Kazimierza Wazy i wstąpieniem na tron Rzeczypospolitej Augusta II Mocnego (znanego w Saksonii, której był elektorem,

Polska, Pierwszy złoty.

W roku 1650 - za panowania króla Jana II Kazimierza - rozpoczęto na nowo emisję monet drobnych (szelągi, grosze, dwugrosze, trojaki, szóstaki, orty), gdyż sytuacja

Reformy monetarne Zygmunta III Wazy.

Gdy po krótkim i bezowocnym panowaniu Henryka Walezego oraz niewielkich zmianach wprowadzonych do polskiego mennictwa przez Stefana Batorego na sejmie

Podstawy polskiego systemu monetarnego cz. II

Początkiem zmian okazały się być obrady sejmu piotrkowskiego z dnia 15 października 1526 roku. Zaprzestano emisji półgroszy; aby moneta praska przestała

Podstawy polskiego systemu monetarnego cz. I

Rok 1528 jest datą, którą uznajemy za początek okresu dukatowo-talarowego w dziejach monetarnych Polski. Dotychczas – pomimo, rzecz jasna, istniejącego

link do wyszukiwania: historia polskiego mennictwa

« Powrót

Ostatnie

Wszystkie

Skomentuj

Dodał: wojtek19900823 (2010-07-13 16:13:08):

Ciekawy artykuł.