Rok 1528 jest datą, którą uznajemy za początek okresu dukatowo-talarowego w dziejach monetarnych Polski. Dotychczas – pomimo, rzecz jasna, istniejącego systemu monetarnego – na porządku dziennym przeprowadzane były transakcje polegające na handlu wymiennym, posługiwaniem się obcymi monetami, sztabkami czystego srebra czy złotym piaskiem. Niekorzystna sytuacja mająca miejsce po rozdrobnieniu feudalnym, a która polegała na biciu własnej, odmiennej monety przez większość miast polskich (jak Poznań, Kalisz czy Inowrocław), była już wtedy porządkiem dziennym. Pierwsze próby ujednolicenia systemu podjął już Kazimierz Wielki, ale wraz z jego śmiercią bite przez niego jako konkurencja dla groszy czeskich grosze krakowskie straciły na wartości (sztucznie utrzymywanej za pomocą edyktów pod groźbą konsekwencji prawnych w stosunku 2:1 do grosza czeskiego) czeskiego i stały się kompletnie bezużyteczne (wartość 4:1, która ciągle zniżkowała), co wymagało reakcji ze strony Jagiełły (bicie kwartników szerokich). Nie udało się jednak ustanowić waluty rodzimej, która mogłaby być konkurencją dla ekspansywnej drobnej monety czeskiej. Dopiero za czasów Zygmunta Jagiellończyka, gdy był starostą generalnym na ziemiach śląskich, mennica w Głogowie wyemitowała tzw. głogowskie grosze białe (z jednej grzywny krakowsko-wrocławskiej o wadze 197,98 g srebra próby 6 wybijała ich około dziewięćdziesięciu, zatem każda moneta ważyła w przybliżeniu około 2 gramów), które nie tylko wpłynęły bezpośrednio na zacieśnienie kontaktów handlowych pomiędzy Koroną a Śląskiem, ale stały się również bezpośrednim bodźcem do ujednolicenia waluty w państwie polskim. Nieco wcześniej, bo już w 1480 roku, ustanowiono innowacyjną rozrachunkową jednostkę pieniężną nazywaną złotym polskim (skrót flor. pol., czyli florenus polonicalis trigint grossorum computando lub florenus in moneta communis). Dzieliła się ona na 30 groszy. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż dopiero w roku 1663 stał się on realną monetą – za rządów Zygmunta III Wazy na wniosek dzierżawcy mennic królewskich, Andrzeja Tymfa (zresztą ogólnie nielubianą). Nadal jednak posługiwano się w większości wypadków monetami obcego pochodzenia, co oznaczało brak potencjalnego zysku dla skarbca królewskiego.

Tymczasem na ziemiach polskich mały miejsce gwałtowne przemiany gospodarcze. Rok 1460, który przyniósł po trzynastu latach wojny z zakonem krzyżackim II pokój toruńskiego, był datą przełomową – po długim okresie Polska odzyskała dostęp do morza, przyłączając do swojego terytorium Pomorze Gdańskie. Wywołało to gwałtowny rozwój miast portowych – Gdańska oraz Elbląga, a w bezpośredniej konsekwencji spowodowało intensyfikację na szeroką skalę handlu międzynarodowego. Rolnicza Polska wypełniła lukę na rynku europejskim, przeznaczoną dla producenta i eksportera płodów rolnych oraz drewna, stając się na ponad dwieście lat spichlerzem krajów zachodnioeuropejskich. Na długie lata wyznaczyło to tory rozwoju polskiej gospodarki i nadało Polsce rangę istotnego gracza na arenie międzynarodowej.

Innym bodźcem do zmian był drastyczny wzrost kosztów utrzymania w ośrodkach wielkomiejskich, który w połączeniu z utrzymywaniem na poziomie korzystnym dla szlachty (głównego partnera handlowego w kontaktach z Europą Zachodnią) cen wyrobów miejskich za pomocą taks wojewodzińskich – dodatkowo napędzał gospodarkę.

Sytuacja na rynku krajowym była zatem wysoce sprzyjająca. W obiegu znajdowało się jednakże mnóstwo monet fałszywych wprowadzanych zarówno przez profesjonalnych fałszerzy, jak i mniejsze mennice zagraniczne za cichym przyzwoleniem władców. Dodatkowo kupcy śląscy w porozumieniu z królem Ludwikiem Jagiellończykiem wprowadzali na polski rynek tzw. półgrosze świdnickie, które były łudząco podobne do ich polskiego odpowiednika, przez co samą swoją ilością (ok. 4 milionów) wypierały z obiegu monetę krakowską. Sytuację pogarszało również masowe wywożenie jej za granicę (pomimo grożących surowych sankcji karnych), gdzie po przetopieniu zagraniczne mennice biły z nich monety o mniejszej zawartości srebra.

Na rynku polskim wśród monet srebrnych przeważały talary pochodzące z Hiszpanii i Rzeszy, natomiast moneta złota znajdująca się w obiegu pochodziła w większości z Niderlandów lub Węgier. Nie ulegało wątpliwości, że Polska potrzebuje nie tylko własnej monety złotej, która byłaby w stanie sprostać potrzebom handlu na szeroką skalę, jak i monety srebrnej, a drobne monety muszą zostać wymienione na inne, aby móc sprostać konkurencji. Za reformami opowiadało się praktycznie całe społeczeństwo z mieszczaństwem na czele: to na nich w największym stopniu odbijał się brak zunifikowanego systemu walutowego.

Na przeszkodzie stały jednak dwa główne problemy. Pierwszy dotyczył kwestii surowca - ponieważ na terytorium Polski nie znajdowały się żadne złoża złota, srebra czy miedzi (oprócz Śląska, który pomimo wielu powiązań handlowych, kulturowych i etnicznych z Koroną formalnie pozostawał w zasięgu wpływów niemieckich), należało je więc sprowadzić z zagranicy. Miedź przywożona była z Węgier, pozostałe metale najczęściej z Hamburga i Francji. Na porządku dziennym jednak był proceder dokonywany przez praktycznie wszystkie kraje, które nie posiadały własnych kopalń szlachetnych kruszców – zawierały one umowy z firmami sprowadzającymi masowe ilości waluty obcej, przetapianej następnie na monetę państw odbiorczych; Polska nie stanowiła tutaj wyjątku. Mennica krakowska w latach 1526-1529 podejmowała się również przetapiania lepszej monety obcej na gorszej jakości własną – w ten sposób pozbyła się z obiegu milionowej ilości półgroszy świdnickich.

Druga kwestia była trudniejsza do przezwyciężenia. Już okres rozdrobnienia feudalnego spowodował rozwój zjawiska polegającego na biciu własnej monety przez większość miast – w związku z tym wykształciło się nie tylko poczucie, że proceder ten jest oznaką niezależności regionu, ale tradycją. Ponadto wprowadzenie zunifikowanego systemu monetarnego w konsekwencji zaowocowałoby podporządkowaniem się pozostałych mennic królewskiej mennicy krakowskiej, co w praktyce oznaczałoby ich mniejszą samodzielność finansową i niezależność terytorialną. Największym przeciwnikiem reformy był – co zrozumiałe - władca lennych Prus Książęcych, Albrecht Hohenzollern.

Wszystkie te kwestie składały się na skomplikowany problem monetarny Korony. Oczywiste było, że reformy są niezbędne.

2009-04-19